Учитель

Зилькнитіс звöнок, коді торкис медбӧръя урок кежлӧ пуксьывлӧм чӧв-лӧньсӧ, гурйыв восьтіс класс ӧдзӧсъяс, кыскыштіс сэтысь пыр кытчӧкӧ тэрмасьысь челядь чукӧръяс. А сэсся школаын бара лоис шы ни тӧв, сӧмын уборщицалӧн шаракылана воськовъясыс да кӧтӧдӧм ветьӧкӧн ведраын польскӧдчӧм висьталісны, мый тані кодкӧ эм…

Лун кыдзи лун. Недыр мысти дзуртыштіс учительскӧйлӧн ӧдзӧс, петіс сэтысь рам чужӧма, шӧркодь тушаа, ньӧжмыд вӧраса морт да шытӧг жӧ кутіс лэччыны улыс судтаӧ нуӧдысь поскӧд. Кымын во нин лыддьӧ тайӧ тшупӧдъяссӧ Александр Васильевич Уляшев, кымынысь ним паныдалӧ сійӧс сьӧлӧм вӧрзьӧдана чӧв-лӧньыс. А ӧд асывнас тайӧ жыръясас дзик мӧд серпасыс. Тані пуӧмӧн-пуӧ олӧм. Тані велӧдчӧньі челядь, кодъястӧг ни ӧти лун оз вермы коллявны учитель. Со тай и пенсия вылö петӧм бӧрын школаысь кындзи некытчӧ сійӧс оз кыскы. Тӧдліс, мый математика урокъяс сетны колӧ морт (учительыс мунӧма лунвылӧ шойччыны) — пыр и локтіс. И сэтшӧм кыпыдлун позис казявны сылӧн чужöм вывсьыс, кор бара сӧльнитчис челядь чукӧрас.

Помӧсдінса шӧр школаын ставныс тӧдӧны: ичӧт войтырлӧн ёсь гӧлӧсъяс — Уляшевлы тайӧ ставыс. Физика да черчение велӧдысь оз радейт, кор сы гӧгӧрын сёрниыс кылӧ вомгорулын моз. Александр Васильевич пыдди пуктӧ визув, гора гӧлӧсъяс. Код тӧдас, мыйкӧд тайӧ йитчӧма: гашкӧ, детдомын уджалӧмсяньыс велаліс, кор, ачыс на челядь кодь, быдтор вылӧ ышӧдысьӧн да чуйдысьӧн вӧлі. А, гашкӧ, колис пассӧ война. Вӧвлӧм сапёрлӧн, танкистлӧн некыдз оз вун 1943 вося вир кисьтана ӧти тыш, кор атака дырйи противотанкöвöй снаряд дзенӧбтіс машиналӧн башняӧ, шыбитіс салдатӧс водзланьӧ, муӧ. Палялӧм бӧрын сэки чуймис, мый гӧгӧрбок ӧшалӧ пельтӧ чунӧдан лӧнь. Шуштӧм вӧлі аддзыны, кор котӧртысь йӧз, танкъяс пӧртмасисньі синъяс водзас некутшӧм шытӧг.

Да, сьӧкыд пас колис война. Öні на, урокъяс сетігӧн, гортас, сиктса йӧз пӧвстын мукӧд дырйиыс волӧны здукъяс, кор казьтывлöмыс нюкыртлӧ учительлысь сьӧлӧмсӧ.

Мича олӧм йылысь мӧвпаліс зон. Сійӧс кыскис челядь дорӧ, ёна кӧсйис велӧдчыны, а сэсся — велӧдны. Ставсӧ торкис война. 1942 выль во ковмис пасйыны туйын: всеобучлысь курсъяс помалысьӧс да сиктса йӧзкӧд военнöй делö кузя занятиеяс нуӧдысьӧс, Александр Уляшевӧс фронт вылӧ босьтісны школаса лабич вывсянь.

Лоис позянлун велӧдчыны. Но позис босьтны сӧмын военнöй профессия. Артиллеристлӧн, танкистлӧн, сапёрлӧн салдатскӧй уджкӧд тӧдмасьӧм бӧрын, коми зон войналӧн туйясӧд воліс страналӧн уна пельӧсӧ. Прӧйдитіс да аддзывліс став курыдсӧ, мый ковмис вуджны сöветскöй йӧзлы тайӧ сьӧкыд кадас. Тайӧ сетіс позянлун паськыдджыка видзӧдлыны олӧм вылас, бурджыка донъявны и асьсӧ. Тӧдчымӧн ёнмӧмӧн, паськыд морӧсын наградаясӧн бергӧдчис гортас салдат. Вӧлисти воис кад пӧртны олӧмӧ ассьыс кӧсйӧмъяссӧ — велӧдчыны.

Кык воыс, кодӧс колляліс челядькӧд Помӧсдінса детдомын уджалігӧн, вӧвлӧм танкистӧс нэм кежлас йитісны ӧнія профессияыскӧд. Та бӧрын ичӧт войтыркӧд сылы сьӧкыд нин вӧлі торйӧдчынысӧ. А.В. Уляшев уджысь орӧдчытӧг пырис велӧдчыны Сыктывкарса пединститутӧ да бура помаліс сійӧс.

И со, Александр Васильевич лоис учительӧн. Математика да черчение оз ӧткодя сетчыны велӧдчысьяслы. Кодкӧ велӧдчӧ бурджыка, а кодкӧ и кольччӧ. Колӧ пуктыны велӧдігас уна вын, пӧсьлун, сьӧлӧм, медым материалыс вӧлі гӧгӧрвоана, вӧрзьӧдіс велӧдчысьяслысь сьӧлӧмсӧ, колис пас.

Буретш тайӧ визьыс том велӧдысьлӧн характерын и кутіс тӧдчыны медъёна. Александр Васильевичлысь урокъяссӧ кутісны радейтны. Та йылысь висьталӧ кӧть нин сійӧ, мый факультативъяс да урокъяс бӧрын занятиеяс вылӧ кинояс видзӧдӧм дорысь челядь кутісны локньі окотапырысьджык. А кинотӧ челядь радейтӧны, гежӧда кольлӧны видзӧдтӧг.

— Нинӧм быттьӧ шензьӧданасӧ эг жӧ петкӧдлы урокъяс вылын, сэтшӧм жӧ программа серти велӧді, методическöй материалъясыс мукӧд школаын кодь жӧ, а вот тай кыскис челядьӧс классӧ, — казьтылӧ А. В. Уляшев.

Öти воын учитель нуӧдіс кружок, код вылын занятиеяссӧ пуктіс Ленинградскöй государственнöй университет бердса заочнöй математическöй школалӧн программа кузя. Велӧдчысьяслы ысталісны заданиеяс, кружок вылын ставӧн ӧтув решайтлісны задачаяссӧ. Кутшӧма радліс учитель, кор Ленинградын вылӧ донъявлісны сылӧн быдтасъяслысь уджъяссӧ. Но нӧшта ловзьӧдіс учительӧс да содтіс сылысь вынъяссӧ, кор ӧти письмӧын вӧлі гижӧма: «Молодечьяс!» Тайӧн вӧлі тӧдчӧдӧма, мый и сиктса школаын велӧдчысь челядьлы унатор вынъяс серти. Колӧ сӧмын кӧсйӧм да зільӧм.

Лысьтан-ӧ шуны, мый сюсь синъяса, тэрыб вӧраса, гора гӧлӧсъяса челядькӧд уджсӧ Александр Васильевич лыддьӧ кывкутана могӧн. Пожалуй, он. Тадзи кӧ шуны, лоӧ висьталӧма вывті этша. Уджыс сылӧн — абу сӧмын мог, а мыйкӧ нӧшта на ыджыдджыктор, коді йитчӧма учительлӧн олӧмкӧд, тайӧ сылӧн олӧмыс.

Учительӧн, завучӧн, а сэсся директорӧн 36 во уджалӧм бӧрын Уляшевлы эм мый казьтыштнысӧ. Ичӧт войтырысь, кодъяс котравлісны сиктса школаӧ, учительлӧн синъяс водзын быдмисны пыдди пуктана да нималана йӧз. Найӧ ас пытшканыс видзӧны учитель Уляшевӧн пестöм сьӧлӧм шоныдсӧ, кодӧс ӧні сійӧ сетӧ налӧн быдтасъяслы нин.

Миян партия да правительство ёна тӧждысьӧны сы вӧсна, медым сöветскöй школа вӧлі сӧвмӧм социалистическöй обществолы, аскиа олӧмыслы подулӧн. Öд буретш талунъя зонъяслы да нывъяслы, кодъяс пукалӧны на школьнöй партаяс сайын, аски ковмас водзӧ нуӧдны Великöй Октябрлысь делӧсӧ, кывкутны странаным вӧсна, восьлавны водзӧ, коммунизмлань.

Тайӧ мӧвпъясыс эз нин ӧтчыдысь вӧрзьӧдлыны сьӧлӧмсӧ учительлысь. И ещӧ нин уна дум чужтіс «Общеобразовательнöй да профессиональнöй школаын реформалӧн основнöй туйвизьяс» СССР Верховнöй Сӧветлӧн постановление, коді индіс ясыд визьяс школалысь уджсӧ водзӧ сӧвмӧдан туйын.

Нинӧм дзебны, реформасӧ (тӧдмасьліс на проектнас) лоӧ нуӧдны зэв сьӧкыд, и, колӧкӧ, вежсьӧмъясыс оз на пыр воны миянӧдз, ылі сиктъясӧдз. Öд та вылӧ колӧ бур учебно-материальнӧй подув. А Помӧсдінын сійӧ слаб на. Шӧр школалӧн зданиеясыс зэв нин важӧсь, оз тырмыны классъяс, торъя занятиеяс нуӧдан жыръяс. Постановлениеын тӧдчӧдӧма, мый школаясӧ воны кутас унджык учебнöй оборудование, учебно-нагляднӧй пособие да ӧнія кадся велӧдчан средство, мебель, станокъяс, приборъяс, электронно-вычислительнöй техника, видз-му овмӧсса машинаяс. Тайӧ ставыс збыльысь оз тырмы на Эжва йывса школаясын.

Пример вылӧ, нывъясӧс Помӧсдінса шӧр школаын велӧдӧны вурсьыны. 20 морта группалы, сідзкӧ, 20 вурсян машина колӧ, а ӧні — ӧта-мӧдыскӧд вежласьӧмӧн вурсьӧны. Тадзитӧ сьӧкыд босьтны профессия. Либö, школаын кольӧм во 20 морт сдайтісны сиктса механизаторлӧн право вылӧ экзаменъяс. Но кутшӧмӧсь налӧн тӧдӧмлунъясыс? Мукӧдыс весиг оз тӧдны, кодар боксянь матыстчыны, медым заводитны тракторсӧ. А ставыс сыын, мый абуӧсь школалӧн видз-му овмӧс машинаяс. Школалы сетӧма куим трактор, а уджавны нинӧм вылын, совхозсянь отсӧгыс ньӧти оз тыдав. Тадзи жӧ и Александр Васильевичлӧн предмет кузя. Медым гӧгӧрвоанаджыка, талунъя корӧмъяс серти сетны математика урок, абу на тырмымӧн сӧмын учительлӧн тӧдӧмлунъясыс, колӧ уроксӧ нуӧдны математика классын. А сійӧ абу. Школа оз вермы ньӧбны весиг микрокалькуляторъяс, кутшӧмъясӧн карса велӧдчысьяс вӧдитчӧны некымын во чӧж нин.

Та кузя да нӧшта уна мукӧд проблемаяс кузя Уляшев сёрнитіс жӧ учительяслӧн кольӧм вося августовскöй совещание вылын. Тӧдчӧдіс, мый Помӧсдінын выль школа шуӧма вӧлі стрӧитны 1963 воын на, а делӧыс пыр на сулалӧ. Абу водзмӧстчӧмыс районса стрӧитчан организацияяслӧн, оз ёна тӧждысь и роно.

Александр Васильевич гӧтырыскӧд быдтіс уна челядьӧс. Тайӧ жӧ школаас и велӧдчисны ставныс. Дружнӧйӧсь, удж вылад оз ков индыны. Раиса Алек­сандровна да Лидия Александровна нывъясыс ӧні уджалӧны школаын жӧ, математикъяс. Ас олӧм олӧны и Александр да Михаил вокъяс. Найӧ велӧдчисны Ленинградын, ӧтиыс — кораблестроительнöй институтын, мӧдыс — Киров нима лесотехническöй академияын. Ещӧ кык пи, Василий да Николай — вӧр лэдзысьяс. Ольга да Евгения нывъясыс велӧдчӧны на, но бать тӧдӧ: бур йӧзӧн жӧ лоӧны, вылын кутасны батьныслысь нимсӧ. А нимыс тайӧ ыджыд — республикаын дзик на ӧти мортлы, А.В. Уляшевлы, сетӧма «СССР-са Народнöй учитель» почётнöй ним.

…Нинӧмӧн торъявтӧм асыв. Кӧть школаӧдз матын — туй вомӧн и колӧ вуджны налӧн керкасянь, Александр Васильевич тэрмасьӧ челядь дінӧ, кодъяслы сійӧ сиис ассьыс олӧмсӧ.

Вячеслав Бабин

Войвыв кодзув, 1984, № 5.